Powracająca przeszłość

Ruszyła strona internetowa poświęcona grodziskiemu cmentarzowi żydowskiemu www.grodzisk.akcjalokalna.org Strona zawiera historię nekropolii, miejsca ze zdjęciami, opis zabytku, a przede wszystkim mapę zachowanych i odzyskanych macew wraz katalogiem.

Jak zaznaczają Robert Augustyniak – społeczny opiekun cmentarza żydowskiego i Anna Grzegorzewska – Prezeska Fundacji Lokalna Akcja Specjalna i działaczka społeczna, projekt „Bejt Chaim” (Dom życia), który polega na poszukiwaniu rozkradzionych macew i przywracaniu szacunku dewastowanej przez wiele lat nekropolii, trwa nadal.

Stąd prośba o zgłaszanie informacji o macewach, które znajdują się na terenie Grodziska Mazowieckiego i okolic, a podobno jest ich jeszcze dużo. Jedna z macew została odnaleziona 15 km od miasta. Społecznicy gwarantują pełną anonimowość. Będą także wdzięczni za wszelkie zdjęcia, rysunki, dokumenty, wspomnienia dotyczące cmentarza oraz grodziskiej społeczności żydowskiej.   

Obecnie ok. 100 macew bądź ich fragmentów jest udokumentowane. Ambicją organizatorów tego przedsięwzięcia jest opisanie wszystkich macew na cmentarzu żydowskim w Grodzisku. „Nie uda się ocalić wszystkich, ale forma cyfrowa, w postaci strony internetowej, która będzie systematycznie uzupełniana, zostanie” – podkreślają. Za wzorcowy opracowania podają przykład macewy pod numerem 45 rodziny Fiszenfeld.

Autorzy projektu historią grodziskich Żydów zajmują się od 2009 r. „Moje pierwsze zetknięcie z tym cmentarzem to szkolne wagary, podczas których znalazłam się na tej nekropolii” – przyznaje A. Grzegorzewska. Prace przy dokumentacji prowadzili od marca do listopada 2024 r. Ich podstawą był katalog nagrobków jaki w latach 1994-1994 opracowali  Ada Holzman i Gary Palgon przy pomocy Jana Jagielskiego. Macewy ocalały jedynie na niewielkim fragmencie cmentarza. Stanowi on ok. 1/7 całej powierzchni. Całych nagrobków, ich części lub fragmentów jest ok. 250, a według szacunków R. Augustyniaka i A. Grzegorzewskiej powinno być ok. 1200-1300 grobów.

Gmina żydowska w II połowie XVIII wieku otrzymała od grodziskiego proboszcza ks. Jana Klemensa Mokronoskiego zezwolenie na budowę synagogi i założenie cmentarza, który został umiejscowiony poza miastem, na gruntach położonych między drogami wiodącymi do Błonia i Rokitna. Do czasu powstania cmentarza na warszawskim Bródnie, grodziska nekropolia służyła jako miejsce wiecznego spoczynku także dla Żydów z Warszawy, ale także z Błonia, Pruszkowa i Brwinowa.

W końcu XIX wieku cmentarz powiększono, zabezpieczając teren ceglanym murem wraz z zachowaną do dziś bramą. Kolejnych zakupów ziemi  w celu powiększenia cmentarza dokonano z 1929 r. i 1934 r., kiedy to nekropolia osiągnęła swoją ostateczną wielkość, zajmując prawie 2 ha powierzchni.

W okresie okupacji niemieckiej zagrabione z cmentarza płyty nagrobne służyły m.in. do utwardzania ulic. Zakończenie działań wojennych nie zatrzymało destrukcji cmentarza. W 1956 r. Miejska Rada Narodowa w Grodzisku Maz. przekazała cmentarz na własność Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” z przeznaczeniem na budowę obiektów gospodarczych. Powstał tam skup złomu, zlikwidowany dopiero z latach 2016-2019. W 2018 r. do rejestru zabytków wpisany został teren cmentarza w jego granicach sprzed 1934 r. Na początku obecnego wieku na cmentarz zaczęły wracać macewy rozgrabione przez ostatnie 80 lat.